Ջարդը վերջացաւ: Խաւարն իջաւ: Իջաւ սարերից եւ ծածկեց արար-աշխարհը:
Այն գիշեր հոգեմաշ էր, սոսկալի. խաւարը շատ թանձր: Քաղաքը ոչ թէ քնեց, այլ մեռաւ:
Փողոցներում մարդ չկար, տներում ճրագ չկար, ո´չ մի ձայն. կենդանութեան նշոյլ ցոյց
տալը այդ գիշեր ոճիրներից մեծագոյնն էր: Իշխողը մահն էր, բռնի, արիւնոտ մահը, որ
սարսափելի թեւերով սաւառնում էր, վեր-վեր մռայլ տներից, որօնք այդ օրը չտեսնւած
բաներ տեսան: Քանի՞ քանի՞ օջաղ մարեց, աչք չմնաց արիւն արցունք չթափէր...
Այժմ էլ մի զարմանալի լռութիւն կար ոճիրով յղի խաւարում: Ո՞վ ձայն հանէր. յօշոտւած
ու այլանդակւած դիակները շարան-շարան փռւած էին գերեզմանատանը՝ ճռթւած ու արիւնոտ
աչքերը դէպի երկինք չռած, ասես հարցնում էին «ինչաո՞ւ», բոլոր «ինչուներից» ամէնից
անմիտը, որի վրայով դարերը քրքիջով են սահում՝ անպատասխան թողնելով խեղճերին: Լուռ
էին նաեւ մեծ ոճիրի հեղինակները:
Խաւարը եկաւ, ծածկեց արիւնը մի մռայլ քողով. բայց իր հետ բերեց նաեւ մի սոսկում, որ
թափանցում էր նոյնիսկ ամենաանսիրտ արիւնարբուի երակներում. նրանք թագնւեցին իրենց
տներում, ինչպէս որսից դարձող գաղազաններ բնում: Այն գիշեր դրսում, փողոցում դւ
մանաւանդ հայոց գերեզմանատան շուրջը մի բան կար, որ հազար աչքով, հազար ձեւով
գալարւում էր խաւարի մէջ եւ խեղդում էր խեղդում... Քամի էլ կար, աշնանային չար քամի:
Շատ ուշ միայն փողոցներից մէկում յայտնւեցին մարդկային մի խումբ ստւերներ... քսանի
չափ զինւորներ եւ մի յիսնապետ: Նրանք շարժւում էին հանդարտ, անձայն, ասես վախենալով
մահու հանգիստը խռովել կամ զայրացնել խաւարի մէջ գալարւող սարսափը: Ի՞նչ էին
փնտռում այս անապատ փողոցներում այդ ժամին, - անկարելի էր իմանալ մթութեան մէջ:
Միայն նրանք անցնում էին գողերի զգուշութեամբ, մերթ ընդ մերթ կանգ էին առնում այս
ու այն դրան առաջ, ականջ էին դնում եւ կրկին շարունակոմ ճանապարհը նոյն
զգուշութեամբ: Փողոցի ծայրում յիսնապետը, որ առաջ էր ընթանում կանգ առաւ. Մի քանի
դիակներ կային գետնին փռւած:
-Վերցրէ´ք, հրամայեց նա, պէտք է տանել «այնտեղ»:
«Այնտեղը» հայոց գերեզմանատունն էր: Մի քանի հոգի մօտեցան: Վերցրին դիակները եւ
դրին ձեռքերի պատգարակների վրայ, ապա կրկին առաջ շարժւեցին: Այս խումբը փողոցներում
թափւած վերջին դիակները հաւաքելու պարտքն ունէր: Դարձեալ մի քանի տեղ կանգ առան.
դարձեալ դիակներ շարեցին նախկինների վրայ եւ շարունակեցին ընթացքը: Մէկ էլ յանկարծ
իրենց արիւնոտ բեռը վար դրին եւ բոլորը միասին քարացան...
Հեռու գերեզմանից քամին մի ձայն էր բերում, մի աղեկտուր ձայն, որ լսւում էր մերթ
ինչպէս խորունկ հառաչանք եւ մերթ ինչպէս օգնութեան աղաղակ կամ սարսափի սրտաճաք ճիչ:
Երբեմն քամու հետ խառնւելով, այդ զարմանալի ձայնը մեծանում էր, դառնում հարիւրաւոր
կոկորդից պոռթկած մռմռոց:
Այդ ժամանակ թւում էր, թէ գերեզմանատան բոլոր դիակները միանգամից ճչում են,
հառաչում են ցաւերից եւ դատ ու արդարութիւն են պահանջում: Երբեմն էլ, երբ քամու
թափը մեղմանում էր, պարզ ու որոշ լսւում էր մի սրտաճմլիկ երգի ձայն, որով կարծես մի
սգաւոր ոգի նզովում էր աշխարհի արդարութիւնը եւ լուռ դիակների ցաւերն էր ողբում:
Այս խաւարի, այս սարսափի մէջ անսպասելի, գերբնական էր թւում այդ զարմանալի ձայնը,
եւ խումբը քար կտրած՝ լսում էր, անկարող լինելով առաջ գնալ: Իրենց ձեռքով
խողխողւածներն էին խօսում, նրաք էին բողոքում, եւ դահիճներն անկարող էին չլսել:
Երգը շարունակում էր.
«Սեւ խաւարն իմ ընկերս է անբաժան,
Ես չգիտեմ, ի՞նչ ասել է պայծառ օր,
Բայց այսօրւայ խաւարն է խոր, հոգեհան...
Դիակները փսփսում են ահաւոր,
Եւ պատմում են իրենց ցաւերն անպատում,
Որից Աստւած գուցէ դողայ երկնքում:
«Հին դարերից ցաւեր շալկած յամրօրէն
Հառաչելով, անցաք արեան ծովերով,
Համբերութեան դասեր առիք լեռներէն...
Քնէ´ք այժմ, բոցով, ցաւով, վէրքերով,
Եւ պատմեցէ´ք ձեր ցաւերն անպատում,
Որից Աստւած գուցէ դողայ երկնքում:
«Այս իմ անճար քնարն ունի երեք լար,
Այն՝ ողբաձայն, լալկան, խղճուկ, դողդոջուն,-
Ի՞նպէս ողբամ ձեր ցաւերն անհամար,
Սրտեր վառեմ, արցունք քամեմ ես անհուն...
Դո´ւք պատմեցէք ձեր ցաւերն անպատում,
Որից Աստւած գուցէ դողայ երկնքում:
«Տառապանքի, սուգ ու սեւի ինձ ընկեր
Մարդ չմնաց իմ արիւնոտ վաթանում.
Լուռ են շուրջս լեռներ, ձորեր, շիրիմներ,
Լոկ քամին է կողկողագին մրմնջում...
Դո´ւք պատմեցէք ձեր ցաւերն անպատում,
Որից Աստւած գուցէ դողայ երկնքում»...
- գտէ´ք այդ մարդուն, հրամայեց յիսնապետը:
- գերեզմանատանն է, բէյ - պատասխանեցին մի քանի երկչոտ ձայներ:
- գերեզմանատօւն գնացէ´ք տասն հոգի, առա´ջ:
Խմբից տասը մարդ բաժանւեցին եւ անհաստատ քայլերով առաջացան, տանելով իրենց հետ
հաւաքած դիակները: Ձայնը շարունակում էր.
«Ես էլ ցաւի դաշն կապեմ քամու հետ,
Եւ արցունքի երգեր հիւսենք միասին.
Նա խաղում է ամպրոպների շանթի հետ,
Նա յոյզ ու բոց կը տայ նաեւ մեր երգին:
Կոյր աշուղը, մրրկաշունչ, խօլ քամին
Կը պատմեն ձեր տառապանքներն աշխարհին»:
«Ոռնա´, քամի, հազար ու մի ձայներով,
Թո´ղ սարսռան լեռներ, ձորեր, անդունդներ...
Անցի՜ր մէկ-մէկ դիակների վրայով,
Լիզի՜ր վէրքեր ու հաւաքիր հառաչներ...
Կոյր աշուղը, մրրկաշունչ, խօլ քամին
Կը պատմեն ձեր տառապանքներն աշխարհին.շ»:
«Ի՞նչ ես վազում աննպատակ դէպ հեռուն,
Հառաչանքներ, խոր-խոր ցաւեր շալակած.
Վե´ր սլացիր դէպի երկինքն անհուն,
Գտի´ր գահը, ուր բազմել է մի Աստւած,
Թէ անզօր է սրբել արցունքն աշխարհում,
Գահ էլ պէտք չէ եւ ոչ Աստւած երկնքում...»
«Փչի´ր վրան ահեղաշունչ որոտով,
Թող իր գահը դողայ հիմքից եւ Աստւած.
Թո´ղ երկինէը մթնի իր վառ աստղերով,
Տիեզերքը դարձրո´ւ քաօս, աւերած...
Թէ անզօր է այն Աստւածն աշխարհում,
Գահ էլ պէտք չէ եւ ոչ Աստւած երկնքում...»
«Զուր ես խառնում ծեր ալիքներն աշուղին
Այնտեղ միայն հին օրերի խոհեր կան,
Դու խօմ գիտես լեզու, խօսք տալ ժայռերին,
Նրանց ասա´, թող քեզ պատմեն, ի՞նչ տեսան...
Երբ անզօր է այն Աստւածն աշխարհում,
Գահ էլ պէտք չէ եւ ոչ Աստւած երկնքում...»
«Անցի´ր հանդարտ շիրիմների վրայից,
Հողի տակ էլ թշւառները քուն չունին.
Շարան-շարան հողաթմբի խորքերից,
Խուլ մրմոնջներ գուցէ լսես ցաւագին...
Երբ այսքան ցաւ ու արիւն կայ աշխարհում,
Գահ էլ պէտք չէ եւ ոչ Աստւած երկնքում...»
Զինւորների խոմբը հասաւ գերեզմանատանը, դիակները ներս տարան եւ կանգ առան առանց
յամարձակւելու շատ խորքեր գնալ, ուր սարսափն էր թագաւորում:
- Ո՞վ ես, ձայն տւեց խմբից մէկը:
Պատասխանի փոխարէն երգիչը շարունակեց այս անգամ աւելի ուժգին, աւելի ցաւոտ:
«Կոյր աշուղը, մրրկածունչ խօլ քամին
Սեւ երգ կասեն, ցաւ կը պատմեն աշխարհին,
Երբ այսքան ցաւ ու արիւն կայ երկրում,
Գահ էլ պէտք չէ եւ ոչ Աստւած երկնքում...»
Զինւորներըն առաջացան վախվխելով: Նրանք քայլում էին հողաթմբի եւ դիակների վրայից,
իսկ երգիչը մերթ երգում էր եւ մերթ հեկեկում էր այնպէս որ կարծես բոլոր
տապանաքարերը նրա հետ միասին հեծկլտում էին ցաւից, դւ մեծ սուգը մարմին առած՝
գալարւում էր բոլորից վեր, դիակների եւ շիրիմների վրայ...
Զինւորները հասան եւ կանգ առան: Նրանց առաջ մի տապանաքարի վրայ նստած էր մի հատիկ
մարդ, մի ծերունի... նա գլխաբաց էր եւ մազերն ու միրուքը քամուն տւած՝ նայում էր
դէպի վեր, դէպի անսահմանութիւնը եւ կարծես բոլոր զոհերի արիւնն էր պահանջում:
Քաղաքում նրան «աշուղ» էին ասում, բայց իրօք նա մեծ «դարդից» էր աշուղ դարձել:
Հեռու-հեռու, հայրենի գիւղում, նա տեսել էր իր բազմանդամ ընտանիքի կորուստը իր իսկ
տան բոցերի մէջ, ինքն էլ զոյգ աչքերի գնով հազիւ էր կարողացել փրկել մի հատիկ
զավակին, որի հետ մի օր յայտնւեց Ա... գիւղոմ: Այստեղ փոքրիկ, տասն տարեկան երեխան
առաջնորդում էր կոյր հօրը, եւ սա երգում էր աղեկտուր երգեր փողոցներում, բակերում,
տներում: Նրա հին սազի լարերից ասես կաթիլ-կաթիլ ցաւ էր թափւում, իսկ ձայնը անհուն
ցաւի շեշտ ունէր:
Երբ ջարդն սկսւեց նա դարձեալ դուրսն էր եւ ընդհանուր իրարանցումի մէջ կորցրեց
երեխան: Մինչեւ ուշ գիշեր նա թափառեց փողոցներում: Կանչեց, ճչաց... Իզո՜ւր - որդու
ձայնը չլսեց: Նրան չսպանեցին: Ի՞նչ արժէր մի կոյրի կեանքը:
Իմանալով որ դիակները գերեզմանատանն են հաւաքւած, նա գիշերը չանգռելով բարձրացաւ
մինչեւ գերեզմանատան բլրակը եւ մերթ ծնկաչոք, մերթ սողալով մէկիկ-մէկիկ շօշափեց
դիակները՝ մի հատիկ զաւակի դիակը փնտռելով: Երբ ջանքերն անօգուտ անցան, նա կծկւեց
մի քարի վրայ, դուրս քաշեց մէջքից իր սազը եւ հին օրերի ունկնդիրներին այս
սարսափելի գիշերին վերջին անգամ սուգ ասաց: Նրա ձայնը բարձրանում, տարածւում էր
մեռած քաղաքի վրայ՝ տանելով իր հետ այնքան անմեղ արեան բողոքը:
Քիչ յետու աշուղը կանգնած էր յիսնապետի առաջ:
- Ո՞վ ես դու, հարցրեց բէյը:
- Ե՞ս... ես սուգ ասող եմ:
- Ի՞նչ էիր ասում այնտեղ:
- Օրօր էի ասում, բէյ, սուգ էի ասում:
- Ո՞ւմ համար:
- Ո՞ւմ համար, Աստւած գիտէ:
- Ո՞վ քեզ իրաւունք տւեց որ քո ոռնոցով քաղաքի քունը եւ խաղաղութիւնը խանգարես:
Եթէ լոյս լինէր, հարցնողը կը տեսներ, թէ ինչպէս ծամածռւեցին ծերի շրթունքները, եւ
նա սոսկալի կերպով ժպտաց:
- Խաղաղութի՞ւնը, կրկնեց ծերը հեգնաբար. գերեզմանատան դիակներն ու քարերը չեն լսում,
բէ´յ. իսկ ով որ այնտեղ՝ գերեզմանատանը չէ, նա կարմիր ձեռներ ունի, ոչ մի ձայն նրա
խաղաղութիւնը չի վրդովի... Ում էլ ձեռքերը ոճիր չեն գործել, նրանք սարսափից խլացել
են. Աստւածն էլ ձերն է: Ես էլ սուգ եմ ասում, բէյ, օրօր եմ ասում, չէ՞ դուք ուզեցիք
որ քնեն...
- Ո՞վ տարաւ քեզ այնտեղ, դու խոմ կոյր ես:
- Սրտի կրակն ու արիւնի հոտը, դու հոտ չե՞ս առնում:
- Որ թողնենք էլի՞ կերթաս այնտեղ:
- Հա´, բէյ, կերթամ, իմ տեղն այնտեղ է, ինչո՞ւ յետ բերիք ինձ, ես մենակ եմ, ցաւը
մեծ է, շատ մեծ է, զոյգ կոյր աչքով այդքան ցաւ երբ ողբամ, թէ օր ու գիշեր կրակ ու
բոց չդառնամ:
- Ի՞նչ էիր երգում այնտեղ, երգի´ր մեզ համար էլ:
- Բէյ, գիշեր է, այժմ մեռելների երգ կասեն:
- Երգի´ր մեռելների երգը:
Ծերը նստեց գետնին, սազը ձեռք առաւ եւ սկսեց.
Խօսի´ր քնար... Արար աշխարհ թէ լռի,
Ցաւի, արեան, տառապանքի լուռ ծոցում,
Կոյր աշուղը հառաչանքի պարտք ունի
Թշւառութեան ու անէծքի վայրերում:
Այսքան չարիք թէ մոռանան մեր որդիք,
Թո´ղ ողջ աշխարհ հային կարդայ նախատինք...
Երեք լար կայ, մէկը մէկից սգաւոր
Մէկն արիւն, մէկն արցունք է քամում
Եւ երրորդը, այն ամենից թունաւոր,
Անէծք ունի իր թրթռուն խաղերում:
Այսքան չարիք թէ մոռանան մեր որդիք,
Թո´ղ ողջ աշխարհ հային կարդայ նախատինք...
Սեւ բռնութեան, աւերածի զինւորներ,
Խոպան աւեր բոց փռեցիք ձեր ոտքով,
Բնակութիւն, շէն քաղաքներ ու աւեր
Անապատի վերածեցիք անվրդով:
Այսքան աւեր թէ ներեն ձեզ մեր որդիք,
Թո´ղ ողջ աշխարհ հային կարդայ նախատինք...
Դիակների վիշտը լացի ու ցաւեր...
Քանի՜ դարեր լոկ ողբ ու սուգ ենք ասում,
Այժմ անէ՜ծք դահի-ներին մարդակեր,
Վրէ՜ժ միայն, լոկ վրէժ եմ պահանջում...
Այսքան արցունք թէ մոռանան մեր...
- Հա՜յր...
Մի փոքրիկ մանուկ էր, որ խաւար անկիւնից դուրս թռաւ եւ փաթաթւեց ծերի պարանոցով:
Որդի՜ն էր...
- Զաւա՜կս:
- Հայր, հա՜յր...
- Կրա՜կ, որոտաց բէյը, եւ նոյն վայրկեանին տասնեակ հրացանների որոտը խեղդեց մանկան
աղաղակը. Նրանց փողերից դուրս վիժած բոցերը մի վայրկեան լուսաւորեցին փողոցի թանձր
խաւարը, եւ հայր ու որդի իրար գրկած թաւալեցին իրենց արեան մէջ:
Նրանց շրթունքները դողդողում էին եւ կարծես դեռ մրմնջում էին
«Այսքան արիւն թէ ձեզ ներեն մեր որդիք,
Թող ողջ աշխարհ հային կարդայ նախատինք»...
Աւետիս Ահարոնեան
1899 թ.
|
Le
massacre est terminé. La nuit est tombée. Elle est descendue des montagnes
et a couvert le monde. Cette nuit était épuisante pour l’âme ;
terrifiante ; les ténèbres très denses. La ville ne s’est pas endormie. Elle est morte Il n’y avait personne dans les rues, pas un bruit.
Donner signe de vie, cette nuit-là, était le pire des crimes.
Le maître était la mort, tyrannique, la mort sanglante, qui volait avec
ses ailes terrifiantes , au-dessus des tristes maisons, qui ce jour-là ont
vu des choses jamais vues. Ah, combien, combien de foyers elle a éteints.
Il ne restait plus un seul œil sans larmes.
Maintenant, il y avait un silence étonnant, une obscurité pleine de
crimes.
Qui pouvait se faire entendre ? dépecés et méconnaissables, les cadavres
étaient étalés dans le cimetière, les yeux crevés et sanglants levés vers le
ciel, comme s’ils demandaient : " Que faire ? ". Tous les " pourquoi ? "
même des plus stupides, sur lesquels glissent les siècles, restaient sans
réponse aux malheureux. Silencieux également étaient les auteurs du grand
crime.
Les ténèbres sont venues, ont couvert le sang d’un voile sombre ; mais
elles ont amené avec elles une terreur qui pénétrait même chez les êtres
ivres de sang. Ceux-là se sont claquemurés dans leurs maisons, comme des
oiseaux visés par les chasseurs se cachent dans leur nid. Cette nuit-là,
dehors, dans les rues, surtout autour du cimetière arménien, il y eut
quelque chose qui s’est enroulé dans les ténèbres et qui s‘est mis à
étrangler, étrangler…Il y avait aussi du vent, le méchant vent de l’automne.
Très tard seulement, dans les rues soudain est apparu un groupe de
silhouettes humaines,….environ une vingtaine de soldats et un sergent. Ils
avançaient tranquillement, en silence, comme si la peur de la
tranquillité de la mort ne les troublait pas, ni le courroux né dans les
ténèbres. Que cherchaient-ils dans ces rues désertes, à cette heure-là ?
Impossible de le savoir dans l’obscurité. Ils passaient seulement avec
l’attention de voleurs. De temps en temps ils s’arrêtaient devant telle ou
telle porte, ils écoutaient et reprenaient leur chemin avec la même
attention. Au bout de la rue, le sergent, qui marchait devant, s’arrêta. Il
y avait quelques cadavres étalés par terre.
" Enlevez-les ", ordonna-t-il, il faut les emporter " là-bas ".
" Là-bas ", c’était le cimetière arménien.
Quelques hommes s’approchèrent. Ils soulevèrent les cadavres, les
déposèrent dans des voitures à bras, et se remirent en route. Ce groupe
était chargé de ramasser les derniers cadavres. Tout à coup, ils lâchèrent
leur charge ensanglantée et tous se statufièrent…
Au loin, le vent du cimetière transportait une voix, une voix déchirante,
qu’on entendait tantôt comme une profonde supplication, et tantôt comme un
appel à l’aide ou un cri de terreur. Parfois, avec le vent, s’élevait une
voix étonnante et plus étendue, telle un grondement sorti d’une centaine de
gorges.
A ce moment il sembla que tous les cadavres du cimetière criaient tous
ensemble, poussaient de profonds soupirs et demandaient justice. Parfois
aussi, quand le vent se calmait, s’élevait distinctement un chant simple à
vous briser le cœur, semblable à un esprit endeuillé, celui de la justice du
monde, qui se lamentait sur les douleurs des cadavres silencieux. Dans ces
ténèbres,, dans cette terreur, cette voix inattendue était surnaturelle, et
la troupe fut pétrifiée.
Personne n’était capable d’avancer. Ceux qu’ils avaient enterrés
parlaient, ils protestaient, et les criminels étaient incapables de ne pas
les entendre.
Le chant continuait.
" L’obscurité noire est ma compagne inséparable,
Je ne sais pas ce que signifie un jour radieux,
Mais l’obscurité d’aujourd’hui est profonde, pathétique…
Les cadavres murmurent avec effroi,
Et racontent leurs souffrances indicibles
Dont Dieu tremblera peut-être dans les cieux !
" Aux siècles passés nous avons supporté nos maux sans rien dire,
Vous vous êtes avancés, passant par les mers orientales,
Vous avez appris par les montagnes des leçons de patience…
Partez maintenant, avec le feu, avec les maux, avec les blessures
Vous, racontez vos souffrances indicibles
Dont Dieu tremblera peut-être dans les cieux !
" Ma lyre ineffable a trois cordes,
Elle pleure, orpheline, plaintive, tremblante,
Comment pourrais-je exprimer vos maux innombrables,
Brûler des cœurs, verser des larmes, moi infiniment…
Vous, racontez vos souffrances indicibles
Dont Dieu tremblera peut-être dans les cieux !
De mes souffrances, de mes deuils, de mes jours sombres, toi ma compagne
Il ne reste plus personne dans ma patrie ensanglantée,
Silencieuses sont les montagnes qui m’entourent, les vallées, les stèles,
Seul le vent gémit et murmure…
Vous, racontez vos souffrances indicibles
Dont Dieu tremblera peut-être dans les cieux !
- Allez voir cet homme, ordonna le sergent.
- Mais ça vient du cimetière, répondirent quelques voix craintives.
- Allez au cimetière, dix personnes, en avant !
Du groupe, dix membres se séparèrent et avancèrent à pas hésitants,
emportant avec eux les cadavres ramassés.
La voix continuait :
" Moi aussi j’ai un accord de souffrance avec le vent,
Et nous tissons ensemble des chants de larmes ;
Lui joue avec les ouragans menaçants,
Lui donne la force et aussi les flammes à notre chant.
Le troubadour aveugle, au souffle orageux, le vent fou,
Racontent vos souffrances au monde. "
" Hurle, vent, avec tes mille et une voix,
Que frémissent les montagnes, les vallées, les gouffres…
Passe sur chacun des cadavres,
Lèche leurs blessures et rassemble leurs profonds soupirs…
Le troubadour aveugle, au souffle orageux, le vent fou,
Racontent vos souffrances au monde. "
" Pourquoi cours-tu au loin, sans but,
chargé de tes soupirs et de tes profondes souffrances ?
Prends ton essor vers le ciel infini,
Trouve le trône où est assis un Dieu,
S’il est impuissant à essuyer les larmes du monde
On n’a pas besoin de trône, ni de Dieu dans le ciel… "
" Souffle dessus avec un bruit terrible de tonnerre,
Que son trône vacille sur sa base, et Dieu ;
Que le ciel s’assombrisse avec ses étoiles brillantes,
Que l’univers devienne chaos, et en ruines…
S’il est impuissant à essuyer les larmes du monde,
On n’a pas besoin de trône, ni de Dieu dans le ciel… "
" C’est en vain que tu mélanges les vieilles ondes du troubadour,
C’est là seulement que se trouvent les pensées des jours anciens,
Tu connais la langue, faire parler les rochers,
Dis-leur qu’ils te racontent ce qu’ils ont vu…
S’il est impuissant à essuyer les larmes du monde,
On n’a pas besoin de trône, ni de Dieu dans le ciel… "
" Passe tranquillement au-dessus des monuments funéraires,
Même sous la terre les malheureux ne peuvent dormir
Alignés, du fond de la butte de terre
Tu entends peut-être les sourds gémissements de douleur.
Quand il y a tant de souffrance et de sang dans le monde
On n’a pas besoin de trône, ni de Dieu dans le ciel… "
La troupe des soldats arriva au cimetière.
Ils firent entrer les cadavres et s’arrêtèrent, n’osant pas aller plus
loin, où régnait la terreur.
- Qui es-tu ? demanda l’un du groupe.
En guise de réponse, le chanteur continua, cette fois d’une voix plus
forte et plus douloureuse :
" Le troubadour aveugle, agité par le vent fou,
Chantant des chants noirs, racontant la douleur au monde,
Quand il y a autant de souffrance et de sang sur terre
On n’a pas besoin de trône, ni de Dieu dans le ciel… "
Les soldats s’avancèrent en tremblant, fouettés par le vent, et marchant sur les cadavres, tandis que le chanteur tantôt chantait et tantôt sanglotait, de sorte qu’il semblait que toutes
les tombes ensemble avec lui gémissaient de douleur,
et que le grand deuil ayant pris corps s’entortillait au-dessus de tous,
des cadavres et des tombes…
Les soldats arrivèrent et s’arrêtèrent. Devant eux, sur une tombe, était assis un homme seul, un vieillard…nu-tête, les cheveux et la barbe
au vent, les yeux levés au ciel, vers l’infini, et paraissant exiger le sang
de tous les martyrs.
En ville, on l’appelait " achough " (le troubadour), mais en réalité
c’était un grand joueur de târ devenu troubadour. Il y a très longtemps,
dans son village natal, il avait vu sa nombreuse famille disparaître dans
les flammes de leur propre maison, et lui, au prix de ses deux yeux, avait
pu à peine sauver un seul de ses enfants, avec lequel il s’était installé
dans le village de A……..
Là, le petit enfant de dix ans, guidait son père aveugle, qui chantait
des chants tristes dans les rues, dans les cours et dans les maisons. Sur
les cordes de sa vieille lyre, il semblait verser des larmes, goutte à
goutte, et sa voix avait l’accent d’une souffrance infinie.
Quand le massacre a commencé, il était de nouveau dehors, et dans le
désarroi général, il perdit l’enfant. Jusque tard dans la nuit, il erra dans
les rues. Il appela, il cria… Hélas – il n’entendit aucune voix d’enfant.
Lui, on ne l’a pas tué. Que valait la vie d’un aveugle ?
Ayant appris que les cadavres étaient entassés dans le cimetière, cette
nuit-là il s’efforça d’y monter, tantôt à genoux, tantôt en rampant, il tâta
un par un chaque cadavre, cherchant celui de son unique enfant. Quand ses
efforts devinrent inutiles, il se blottit sur une pierre, sortit sa lyre de
sa ceinture, et pour la dernière fois chanta les chants funèbres d’autrefois
au cours de cette nuit effroyable. Sa voix s’élevait et se répandait sur la
ville morte, emportant avec elle la protestation de tant de sang innocent.
Peu après, le troubadour se tint debout devant le sergent :
- Qui es-tu, demanda le bey
- Moi ? je suis celui qui dit le deuil.
- Qu’est-ce que tu disais là-bas ?
- Je chantais une berceuse , bey, je chantais le deuil
- Pour qui ?
- Pour qui , Dieu le sait.
- Qui t’a donné le droit de troubler par ton hurlement le sommeil et la
paix de la ville ?
S’il avait fait jour, le questionneur aurait vu comment les lèvres du
vieillard avaient été mordillées, et la façon terrible dont il a souri.
- La paix ? répéta le vieillard doucement. Les cadavres du cimetière et
les tombes ne l’entendent pas , bey, mais celui qui n’est pas là-bas au
cimetière a les mains rouges, aucune voix ne lui donnera la paix… Ceux
dont les mains n’ont pas commis de crime, ceux-là de terreur sont devenus
sourds. C’est la main de Dieu. Moi je récite le deuil, bey, je chante des
berceuses, ne vouliez-vous pas qu’ils dorment … ?
- Qui t’a amené ici ? tu es complètement aveugle.
- Le feu du cœur et l’odeur du sang, toi, tu ne le sens pas ?
- Que vas-tu chercher là-bas ?
- Ah, bey, j’y vais, ma place est là-bas, pourquoi m’avez-vous ramené ?
moi je suis seul, la douleur est grande, elle est très grande, avec mes
deux yeux aveugles, si je ne m’afflige pas de tant de souffrances, que
nuit et jour je devienne feu et flamme.
- Que chantais-tu là-bas ? Chante-le aussi pour nous !
- Bey, il fait nuit, maintenant on chante les chants des morts.
- Chante le chant des morts !
Le vieillard s’assit par terre, prit sa lyre en mains et commença :
Parle ma lyre… Que le monde entier se taise !
Du sein silencieux de la douleur, du sang, de la souffrance,
Le troubadour aveugle a le devoir de soupirer
Dans les lieux de misère et de malédiction.
Si nos enfants oublient tant de cruautés
Que le monde entier couvre l’Arménien d’opprobre…
Il y a trois cordes, toutes trois en deuil,
L’une est en sang, l’autre verse des larmes,
Et la troisième la plus colorée des trois,
A des malédictions dans ses airs vibrants.
Si nos enfants oublient tant de cruautés
Que le monde entier couvre l’Arménien d’opprobre…
Soldats de destruction et de noire oppression,
Vos pieds ont apporté ruines, feu, désolation,
Les habitations, les villes heureuses, détruites,
Transformées par vous froidement en désert
Si nos enfants pardonnent tant de destruction
Que le monde entier couvre l’Arménien d’opprobre…
La douleur des cadavres, leurs pleurs et leurs maux…
Depuis combien de siècles n’avons-nous dit que nos plaintes et nos
deuils !
Mais maintenant, aux criminels cannibales,
C’est la vengeance seulement, c’est seule la vengeance que je réclame…
Si tant de larmes sont oubliées par…
Père… !
C’était un petit enfant qui, d’un coin sombre, s’élança et enlaça le cou
du vieillard.
C’était son enfant … !
- Mon enfant !
- Père , père… !
- " Feu ! gronda le bey, et au même moment, le tonnerre des dix fusils
étrangla le cri de l’enfant.
Les étincelles jaillies de leurs armes éclairèrent une seconde
l’obscurité profonde de la rue, et le père portant l’enfant s’enfoncèrent
dans leur sang.
Leurs lèvres tremblaient et semblaient murmurer encore :
" Si nos enfants vous pardonnent tant de sang
Que le monde entier couvre l’Arménien d’opprobre… "
|